Romi su poneli iz svoje pradomovine Indije čitav niz simbola. Mnogi od tih simbola čvrsto su srasli s rečima njihovog jezika, što znači sa samim mišljenjem, osećanjem i opažanjem. Romi su nastavili da koriste te simbole unutar svoje zajednice i posle egzodusa. Analiza sakupljenog materijala pokazuje, da simboli unutar Romske društvene zajednice dobijaju značaj zavisno od pola osobe (muško, žensko), dominantnih zanimanja unutar grupe ili zajednice i načina života društvene grupe (sedentarni, nomadski). Simboli su čvrsto povezani s porodicom, klanom, plemenom, određenim društvenim institucijama i odnosima, kao i sa ključnim događajima kao što su sklapanje braka, rođenje, krštenje, smrt i sahrana. Simbolika društvene grupe dolazi do izražaja preko hrane i odeće, mesta i načina stanovanja, ukrasa na stvarima koje se koriste i proizvode, oruđa, oružja itd.
Razne vrste i vidovi stvaralaštva, njihov normativni i vrednosni svet nose takođe pečat simbolike zajednice ili grupe. Svi simboli Roma mogu se klasifikovati na: simbole zajedničkog porekla i simbole koji nemaju zajedničko poreklo, to jest preuzeti su od drugih naroda kao što su, na primer, muslimani i hrišćani, ili narodi raznih zemalja, čija je simbolika uticala u većoj ili manjoj meri na simboliku pojedinih romskih grupa.
Dakle, u osnovama te kulture počiva jedan prepoznatljiv način života kojem odgovara određen pogled na svet i čoveka. Romski pogled na svet, koji afirmiše čoveka i životne vrednosti među kojima je najpre sreća. Sreća ima u kulturi Roma centralni značaj i jednu od najvažnijih uloga u životu ljudi te zajednice, koji je pominju od kolevke pa do groba. Simboli sreće mogu biti razne stvari: biljke, životinje, znaci, slike božanstava itd.). Od ostalih simbola Roma, ljubav i sloboda, zauzimaju takođe centralno mesto. U romskoj kulturi izrazito je naglašeno da je smisao čovekovog postojanju u reči “biti,” a ne u reči “imati”, a sam život Roma je pokazao “da se bez države i teritorije mogu održati vlastite vrednosti, jezik i kultura, bez obzira u kojoj se zemlji nalazili.”
Jezik je ključ za proučavanje istorije i kulture Roma
Osim romskog jezika, za proučavanje istorije i kulture ovog naroda, veliku ulogu imaju i jezici drugih naroda, naročito onih preko čijih su teritorija Romi prolazili, ili na njima i sa njima živeli tokom viševekovnog putovanja od Indije do sadašnjih staništa.
Romski jezik je jedina „knjiga“ koju je ovaj narod sa sobom poneo iz prapostojbine Indije, i sačuvao do dana današnjeg .Romski jezik i njegovi dijalekti srodni su jeziku plemena Dardi i Kafistranu, kao i jeziku plemena Hidukušu u Indiji.
Romski jezik predstavlja ključ koji otvara nevidiljiva vrata prošlosti ovoga naroda od njihove pradomovine do prostora na kojima sada žive.
O istorijatu Roma ne postoje značajni pisani tragovi, naročito ne oni koje su Romi ostavili, tako da je proučavanje njihovog jezika osnova za istraživanje i rekonstrukciju kultutre i prošlosti Romskog naroda.
Romi nisu živeli van vremena i van istorije
Romi, ne poseduju sopstvenu, na svom jeziku pisanu istoriju, kažu Andžej Mirga i Leh Mruz, koja bi zapisivala etničke junake, slavne događaje ili poraze i u kojoj bi se ispoljio njihov sopstveni odnos prema događajima iz prošlosti. Nije to samo posledica nemanja pisanog jezika, konstatuju pomenuti A. Mirga i L. Mruz. Dosta romologa skretalo je pažnju na svojevrstan stav Roma prema vremenu i istoriji; naglašavana je nebriga ili nedostatak potrebe za zadržavanjem onoga što prolazi, za za pamćenjem prošlih događaja makar i u vidu legendi ili mitova. “Postavlja se onda pitanje jesu li Romi živeli izvan vremena tj. izvan istorije, pitaju se mnogi istraživači a među njima i već pomenuti Mirga i Mroz. Odgovor pomenutih autora je, „ne“. Jer, po njihovom mišljenju, Romi nisu živeli izvan vremena, izvan istorije već su „oni izrazito osećali njen uticaj obeležavan ediktima, naredbama, pogronima, pa konačno i genocidom u drugom Svetskom ratu.“ Sigurno je da postoje velike razlike u stavovima prema vremenu, a time prema istoriji kod Roma i neroma.Romi su od trenutka pojave u srednjevekovnoj Evropi sačinjavali stranu zajednicu. Nisu isticali teritorijalne težnje i nisu isticali pravo prema dobrima povezanim sa njima. Štaviše, čak su i izgubili pamćenje o sopstvenoj domovini. Bila im je, dakle, strana potreba sankcionisanja prava na neku teritoriju kao „domovinu“.
Nikad nisu težili za svojom državom
Sve do danas, zajednica etničkog grupisanja, izdiferencirana i iznutra podeljena bez formirane zajedničke nacionalne svesti. Strana im je bila i druga potreba koja kreira istorijski stav, zapravo težnju za ustanovljenjem zajedničke vlasti. Otuda u tradicionalnim romskim pričama i legendama nemamo etničke heroje, značajne datume, događaje ili mesta koja bi bila okružena specijalnom pažnjom i pamćenjem. Počeci takvog procesa, koji podstiče potrebu posedovanja sopstevene istorije, datiraju tek od tredesetih godina XX veka. Panromski pokret, iniciran od pojedinaca, karakteriše napor da se stvori zajednica iznad grupnih podela i razlika, nacionalna zajednica. Njen simptom je, između ostaloga, ustanovljavanje osnovnih nacionalnih simbola: romske zastave i himne (Zastava i himna Roma, su ustanovljene na I Svetskom kongresu Roma koji je održan u Londonu 1971), a takođe i težnja ka strvaranju književnog jezika Roma, koji se zove romani čhib (Deklaracija o standardizaciji romskog jezika ustanovljena je na IV Svetskom Kongresu Roma koji je održan 1990. godine u Varšavi. Sedelačka društva prirodno su teritorijalna; raspolažu sopstvenim granicama osiguranim prostroom koji je društveno i kulturno definisan. U njegovim okvirima zajednica teži da postigne stabilizaciju- kako u grupnim tako i u individualnim razmerama. Kontinuitet i trajanje su vrednosti za čiju je odbranu grupa gotova da da najviše žrtve. Ta veza s teritorijom – s „privatom domovinom“- ima duboko emotivni karakter pa čak i magični. Ona daje posebno značenje istorijskom pamćenju. Znaci i simboli ovog pamćenja su kultivisani, postaju elementi tradicije. Ukorenjenost i tradicija kao vernost prema nasleđu predaka i prošlosti izrastaju u vrednosti. Teritorija kao prostor života grupe, ali i kulturni prostor, na kome su ustaljeni znaci i simboli nasleđa i pamćenja, generiše istorijski stav. Grupni identitet izgrađuje se na planu istorije.
Romi kao eksteritorijalni nomadi
Romi su vekovima bili lišeni sopstvene teritorije i kao nomadi su bili eksteritorijaln. Njihov odnos i veza sa teritorijom po kojoj su putovali, po prirodi stvari, morala je biti drugačija. Nomadizam Roma koji je često oznavačavan kao uslužni omogućava da se dobije svojevrsno značenje teritorije svojstveno grupama tog tipa. Da bi se razumela priroda tih veza, nužno je uvođenje pojma teritorijalnost. Nije teritorija, nego su ljudi, njihove potrebe, vezivali za neki prostor kao teren manje ili više stalnih pokreta. Ta veza je u principu bila vremenska i lišena simboličkih ili magičnih elemenata. Nije, dakle, pružala osnove za kristalizaciju i kumulaciju nasleđa i tradicije usredsređenih oko pojma sopstvene, otadžbinske teritorije. Zahtevala je, međutim, sposobnost, a istovremeno spremnost, prilagođavanja novim zajednicama i kulturama na način koji je omogućavao da se preživi i da se sačuva sopstveni identitet. Određen pojam Rom nije označavao, dakle, utvrđivanje genealogije, prihvatanje i kultivisanje pamćenja predaka, vernost prema nasleđu i tradiciji nego više određen stil života i delovanja stalno na granici dva sveta, sopstvenog i malog i stranog, promenjivog i ogromnog. U dodiru s tim svetom manje je važna bila istorija njihovih uzajamnih odnosa, prošli događaji ili ličnosti, dok je bitnije bilo jasno određenje okvira i obrazaca interakcije. Istorijsko pamćenje iskustava očigledno je oblikovalo kolektivnu svest, njenu usmerenost i orijentaciju. Znaci te svesti sačuvali su se u folkloru (pesmama, bajkama i poslovicama ali, folklor Roma, nije mogao zameniti njihovu istorijsku svest.
Sopstvene teritorije su imale samo moćne narodnosne grupe
Sopstvene teritorije su imale samo moćne grupe, koje su njome ovaldavale; za njih su pođednako bili važni mitski ili istorijski razlozi koji su predodređivali upravo tu grupu da vlada određenom teritorijom. Utvrđivanje genealogije, istorijskog kontinuiteta i negovanje nasleđa činili su osnovni zadatak postojćeg nacionalnog identiteta koji se razvijao. Principi uspostavljanja kontinuiteta, određivanja na istorijskom planu, nije svojstven samo nacionalnim zajednicama nego i institucijama vlasti, rodovima ili jedinkama ovog društva. U slučaju Roma nije funkcionisala svest istorijskog kontinuiteta iz kojeg bi proisticala svojevrsna prava na viši status. Pamćenje genealogije nije dosezalo dalje od trećeg pokolenja, međutim, bilo je razvijeno pamćenje kruga rodbine i srodstva (nazovimo ga horizontalnim) i ono je bilo kultivisano. Ova temeljna veza rodbinstva imala je svoj razlog postojanja; što je bivala snažnija i što je obuhvatala širi krug Roma time je jedinka bila bolje obezbeđena i slobodnija u odnosima sa neromima. Zajednica Roma ispoljavale su se, a i dalje se ispoljavaju na planu kulture i u oblasti društvenih veza. Za njihov identitet važne su ostvarene kulturne vrednosti koje proističu ne iz slavne ili neslavne prošlosti nego iz same sutšine romskosti – „biti Rom“ u okolnom svetu gadža. Za drugi primer, koji omogućava sagledavanje razlika u odnosu prema vremenu i prošlosti, mogu poslužiti neki rituali vezani za smrt. Odnos prema umrlima, dakle, prema precima, jeste odnos prema vremenu i prošlosti. U kulturi Roma smrt isključuje jedinku iz sveta živih, istovremeno fizički i simbolički. Nema, dakle, potrebe pominjati njeno ime ili izazivati uspomene. Umrli u verovanjima Roma poseduje negativnu moć koja može da izazove bolest pa čak i da prouzrokuje smrt. Nije bilo potrebe kultivisanja pamćenja predaka, jer je geneološko pamćenje kod Roma kratko. Otuda je neumesno u toj kulturi pamtiti vreme smrti, i one pojedinačne i one kolektivne, iz vremena drugog Svetskog rata. To objašnjava nedostatak odnosa Roma prema vremenu drugog Svetskog rata.
U nekim dijalektima romani (karpatskih Roma, Lovara) ne postoje posebne jezičke kategorije koje označavaju juče i sutra. Jedna reč – tajsa (tehara) preuzima oba značenja u zavisnosti od gramatičke strukture i glagola upotrebljenog u rečenici, na primer, tajsa somas (juče sam bio) i tajsa javava (sutra ću biti). Svojevrsnoj neodređenosti budućega i prošloga vremena: ada dives (ili đives)- dan, a doslovno taj dan, koji ovde i sada traje.
Miljan Rašić (Predsednik Udruženja „Društvo roma Zaječar“)
*Ovaj medijski sadržaj je sufinansiran sredstvima Ministarstva kulture i informisanja*
