Muzej Timočke bune u Boljevcu, otvoren je 1983. godine na stogodišnjici Timočke bune kao depandans Narodnog muzeja Zaječar.
Zgrada stare apsane u Boljevcu u kojoj su tokom bune bili zatvoreni pobunjenici iz celog crnorečkog kraja, rekonstruisana je i adaptirana u muzejski prostor koji je od 15. maja 1980. godine pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Apsana u Boljevcu je izgrađena posle 28. februara 1860. godine, kada je knez Miloš Obrenović proglasio Boljevac sedištem sreza. Javni objekti kao što je apsana i crkva, čija je izgradnja završena 1861. godine, bile su neophodne institucije za novo administativno sedište koje je Boljevac imao. U zgradi apsane bila je koncentrisana sva upravna i sudska vlast.
Timočka buna je počela za vreme vladavine Milana Obrenovića, prvog novovekovnog srpskog kralja i predstavljala je reakciju na birokratsku vladu i apsolutistički način vladavine ovog kralja. On je 1883. godine doneo Zakon o ustrojstvu vojske nakon čega je usledilo oduzimanje oružja od vojnika što je dovelo do pobune 20. oktobra u Krivom Viru kada su meštani razoružali policiju i proterali zajedno sa vojskom i popisnom komisijom zaduženom za predaju oružja. Ovo razoružanje policije od strane naroda predstavlja početak Timočke bune. Već sutradan u Boljevcu okupili su se meštani okolih sela i predvođeni sveštenikom Marinkom Ivkovićem krenuli su ka Čestobrodici u borbu protiv kraljeve vojske koja je tamo bila smeštena. Među najistaknutijim vođama pobunjenika iz Boljevca nalaze se pojedini članovi porodice Petrović sa kojima je i Marinko Ivković, vođa i začetnik čitavog poktera, bio u rodbinskim vezama. Milija Petrović, sveštenik u Boljevcu, značajan je, ne samo za Timočku bunu nego i za istoriju Boljevca. Između ostalog, na njegovu inicijativu je parohijski centar iz Ilina 1854. godine premešten u Boljevac, a sedam godina kasnije, dakle 1861. godine takođe na njegovu inicijativu i na inicijativu njegovog oca Simeona, izgrađena je i crkva Cvetog Ilije u Boljevcu. Njegov sin Dobrosav Petrović bio je vođa i član “Leteće konjice” najbolje organizovanog odreda u redovima narodne vojske koji je išao od mesta do mesta i pozivao narod na pobunu (a između dva Svetska rata bio je Senator u Vladi Srbije).
U Timočkoj buni su učestvovali i mnogi učitelji tadašnjeg Boljevačkog sreza. Vladimir Zebić koji je u vreme bune radio kao učitelj u Podgorcu (selo u opštini Boljevac) bio je, takođe, i predsednik Druge učiteljske skupštine u Beogradu, dok je sekretar bio Mihalo Stuparević, učitelj u Boljevcu a u vreme bune opštinski pisar. Što govori o značaju koji su ovi učitelji iz Boljevca imali, ne samo za Timočku bunu već i za školstvo tog perioda. Samo nekoliko dana kasnije, 27. oktobra, Boljevacka vojska doživela je poraz kod Čestobrodice. U međuvremenu buna se proširila i na Banjski srez i na Knjaževački okrug. Na čelu sokobanjskih pobunjenika bio je Ljuba Didić, trgovac iz Sokobanje. Pobunjenike iz Knjaževca predovio je Aca Stanojević. Nakon poraza boljevačke vojske na Čestobrodici i poraza sokobanjske vojske kod Banjske klisure, vođe pobunjenika sa svojom vojskom prešle su u Knjaževac. Udružena narodna vojska doživela je još jedan slom, ovog puta kod Vratarnice. Potom su na čelu sa Dobrosavom Petrovićem osvojili Kraljevicu i ušli u Zaječar ali napad na Zejčar bio je neuspešan jer se Zaječarci nisu pridružili iako je tu bilo jezgro Radikalne stranke koja je pozivala ljude na pobunu. Tako je 31. oktobra, došlo do sloma pokreta nakon čega je usledilo hvatanje pobunjenika, posebno njihovih vođa. Među prvima streljani su predvodnici pobunjenika iz Boljevačkog sreza: Milija Petrović, Marinko Ivković i drugi. Učiteljima Vladimiru Zebiću, Tihomiru Marinkoviću i Neši Magdiću koji su delili istu zatvorsku ćeliju, presuđena je smrtna kazna. Pomilovani su potom od kralja lično, ali Vladimir Zebić nije dočekao to pomilovanje, obesio se u zatvorskoj ćeliji. Tri godine kasnije kralj Milan je pomilovao sve preživele pobunjenike koji nisu bili u bekstvu. Iako je Timočka buna ugušena u krvi, nešto je ipak postignuto, a to je ulazak običnog čoveka u državne institucije vlasti. Na Kraljevici (kod Zaječara) 1940. godine podignut je spomenik u čast svim streljanima u Timočkoj buni (delo Antuna Avgustinčića).
Na stogodišnjici Timočke bune, pored otvaranja Muzeja Timočke bune snimljen je i istoimeni film u kome su kao statisti učestvovali i mnogo glumci tadašnjeg Boljevačkog pozorišta “Zvezda”. Jedan deo filma snimljen je upravo na teritoriji opštine Boljevac.
„Muzej Timočke bune nam pruža jedan kompletan uvid u razvoj i delovanje Timočke bune, sve do njenog sloma ali takođe nas upućuje i u način života i razmišnljanja ljudi s kraja 19. veka. Priča je propraćena dokumetacijom, ilustracijama i fotografijama najznačajnijih ličnosti Timočke bune koja se često naziva seljačkom bunom, a ovu bunu je, zapravo, podigla intelektualna elita Boljevačkog sreza, školovani učitelji i sveštenici, od kojih je većina, svoju težnju za oslobođenjem od birokratske vlasti, platila životom, smrtnom presudom i streljanjem na Kraljevici, zato ovaj Muzej podignut u Boljevcu, mestu u čijem je srezu buna počela, predstavlja spomenik jednom tragičnom događaju ali isto tako i uspomenu na ljude, koji su dali svoje živote boreći se za bolje sutra“, ističe Dragana Dragotić, kustos Muzeja Timočke bune.
Postavka Muzeja prati stanje pred Timočku bunu, početak bune, borbu narodne i stajaće vojske, organizaciju vojske 80-ih godina 19. veka, stanje stanovništva s kraja 19. veka, najznačajnije ličnosti vezane za bunu, pre svega vođe bune, sve do ugušenje bune oličenog u Prekom sudu. Muzej sadrži bogatu kolekciju dokumenata iz 1883. godine kao što su Zakon o ustrojstvu vojske, Ukaz o razrešenju vlade Milana Piroćanca i postavljanju vlade Nikole Hristića, Smrtne presude Prekog suda pojedinim vođama pokreta, i mnoga druga.
Pored dokumentacije, najveći deo zbirke Muzeja predstavljaju fotografije ličnosti koje su odigrale presudnu ulogu u Timočkoj buni kao što su: Milan Obrenović, Nikola Pašić, Milija Petrović, Dobrosav Petrović, Mihajlo Stuparević, Vladimir Zebić, Ljuba Didić, Aca Stanojević, Ljuba Božinović, Gavra Aničić i mnogi drugi.
Veliki deo muzejske zbirke predstavljaju ilustracije sa prikazima seljaka iz tog perioda, narodne vojske, stajaće vojske i događaja kao što su: “Predavanje oružja”, “Čitanje vladine naredbe i poziv na izručenje oružja”, “Napad stajaće vojske na narod i narodnu vojsku kod banjske klisure” i mnoge druge iliustracije iz perioda Timočke bune koje omogućavaju bolji uvid u ovaj događaj. Dok nam bogata zbirka fotografija, takođe, prikazuje: Panoramu visa “Stolica” gde je bila ulogorena boljevačka pobunjenička vojska, Panoramu Gramade, Knjaževca, Zaječara i drugih mesta značajnih za Timočku bunu, zatim karte sa prikazom kretanja narodne i stajaće vojske. Pored toga zbirka sadrži predmete i oružje iz tog perioda, kao i medalje. U Muzeju je izložen i deo zavičajne zbirke gde se mogu videti preslice, stare vunene čarape, tradicionalno posuđe itd.
Ovaj medijski sadržaj sufinansiran je od strane Opštine Boljevac. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu, nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
